Oor Jolyn Phillips se bundel radbraak (2017) | Louise Viljoen

/in /by

Een van die boeiendste debute van die afgelope tyd in die Afrikaans poësie was dié van Jolyn Phillips wat in 2017 die bundel radbraak gepubliseer het. ’n Mens kan ’n verskeidenheid temas en preokkupasies in hierdie bundel identifiseer: die skildering van ’n bepaalde fisiese landskap en sosio-ekonomiese ruimte waarbinne die spreker in die bundel se identiteit gevorm word, die impak van migrasie na ’n nuwe omgewing, die vormgewende verhoudings met familielede soos die pa, ma en gestorwe broer, die droewige weeklag om gestorwe politieke helde uit die struggle teen apartheid, die ervaring van liefde, erotiek en sensualiteit, ensomeer. Vervleg met elkeen van hierdie tematiese gegewes is die bemoeienis met taal, die gemoeidheid met hoe elkeen van hierdie gegewes vorm gegee word in taal én op hulle beurt vorm gee aan die taal wat gebruik word in die gedigte. Binne die kort bestek van hierdie bespreking fokus ek dus op die hantering van taal in die bundel.

Resensente het reeds gewys op die belangrike rol wat taal in hierdie bundel speel (veral Marlies Taljard se resensie is belangrik in hierdie verband) en die digter self het in onderhoude verwys na die manier waarop die kwessie van taal aangekaart word in die bundeltitel radbraak. Sy verwys in ’n onderhoud met Marchelle van Zyl daarna dat sy die woord “radbraak” by die digter Wilma Stockenström opgetel het en baie opgewonde was oor die moontlikheid om die woord se ou Nederlandse betekenis (’n verwysing na die martelmetode waardeur mense se bene op ’n wiel gebreek is om hulle te straf of inligting te kry) te verken in haar werk. In hedendaagse Afrikaans het daar van die ou betekenis van die woord eintlik net die figuurlike betekenis oorgebly, onder andere die verwysing na “geradbraakte taal” wat verwys na verminkte, verknoeide of geskende taalgebruik. Phillips gryp as egte digter hierdie geleentheid aan om met die verskillende betekenisse van die woord te woeker. Sy vervorm en verwring dus die taal om die maksimum van betekenis daaruit te haal. Charl-Pierre Naudé skryf trouens in sy resensie van radbraak dat haar taal onder andere die “ryklik-herskape slagoffer van haar eie grille is”. Sy eksperimenteer egter ook met verskillende vorme van Afrikaans en ’n verskeidenheid van Afrikaanse stemme afkomstig van verskillende karakters wat in hierdie gedigte tot lewe geroep word. Phillips sê immers self in bogenoemde onderhoud met Marchelle van Zyl: “Ek is ’n simbiose van verskillende Afrikaanse”.

Een van die sterkpunte van hierdie bundel is die wyse waarop die leser uitgedaag word in die leesproses. Die radbraking van taal in hierdie bundel herinner op meer as een punt aan die uitsprake van die Russiese Formaliste oor poëtiese taal, naamlik dat poësie ’n vorm van georganiseerde geweldpleging teenoor taal is (Roman Jakobson) en dat dit ’n “grofmaak” oftewel “roughening” van gewone taalgebruik behels (Viktor Sjklovsky). Daar is drie gedigte wat sentraal staan ten opsige van die bemoeienis en spel met taal: “lyksang vir jou skollietaal”, “tong-trilogie” en die gedig waarmee die bundel afgesluit word: “diglossie”.

Die drie-delige “tong-trilogie” beklee letterlik en figuurlik die sentrale plek in die bundel. Die eerste “part” of deel van die gedig vertel die verhaal van die spreker se bewuswording van taal wanneer sy vir die eerste keer saam met haar pa en sy familie na Pêreberg gaan; dit is waar “die storie van my woord” begin, skryf sy. Dit gaan hier oor ’n spesifieke Suid-Kaapse landskap wat taal en woorde by haar wakker maak; dit is ’n landskap met dennebome, bietoubos en speldekussings, waar die wind jou in die gesig klap en die geeste van gestorwenes in armoedige grafte dwaal. Sy proe dit fisiek op haar tong wat tegelyk praat- en proe-orgaan is (“die woorde proe sierangs en nie vis nie”). Dit is ook ’n taal wat nie net deur mense gepraat en ervaar word nie, maar ook deur die natuurelemente gepraat word sodat sy begin “fluister vir die speldekussing” en kan luister na “die wind se geskinner” ten spyte van die feit dat sy deur haar pa se mense “tot ’n stilte” gelag word.

Die tweede part van die “tong-trilogie” verwys eksplisiet na die wyse waarop die digter die taal wat vir haar gevoer en geleer is, wil “ont-/taal”:

uit my liggaam wil ’n ander alfabet simfonie
ek is meer as net ’n vel-taal my liggaam ont-
taal die kronieke tong my tale is baie letters
wat uitmond my mond proe
na karring-tale ek is toegesluit
in die aswoensdag van my geboorte

Daar is ’n behoefte om ’n heeltemal nuwe alfabet uit haar liggaam te laat voortkom, ’n alfabet wat nie bepaal of beperk word deur dit wat vir iemand in haar posisie voorgesê is of vir haar voorgeskryf word nie. Haar taal kan nie gereduseer word tot ’n “vel-taal” nie, skryf sy in hierdie gedig – net soos wat sy in die onderhoud met Marchelle van Zyl sê dat haar werk “nie ’n stuk vel” is nie wanneer daar na haar verwys word as ‘n bruin digter. Die radbraking van bekende en konvensionele taalgebruik het dus ook te doen met die behoefte en die droom om taal uit te brei tot ver buite die grense van die bekende menslike taal: sy wil ook die taal van die speldekussings praat en verstaan wat die “die heelal / elke dag vir die fynbos fluister”.
Die derde part van die “tong-trilogie” verwys na die oopskiet van taal in ’n byna eindelose verskeidenheid. Sy skryf in die slotgedeelte van hierdie gedig dat haar ma sê “dis gevaarlik as mense / in tonge praat”. Die oënskynlik direkte vertaling van die Engelse uitdrukking “speaking in tongues” (om in tale te praat) beklemtoon die verbondenheid van taal met die tong as spraakorgaan waarmee daar ook geproe word. Ten spyte van haar ma se waarskuwing beklemtoon die spreker in die slot van die gedig dat sy besig is “bakstene aan te dra / vir ’n nuwe babel”, met ander woorde ’n nuwe vermenigvuldiging van tale. Die drie-tal gedigte in “tong-trilogie” is ’n liriese ontboeseming oor die sintuiglike plesiere en verreikende moontlikhede wat verskillende tale (ook dié van die surings, die wind en die speldekussings) die digter bied om haar self te verruim en oop te stel vir alles wat die heelal bied.

Die gedig “lyksang vir jou skollietaal” bied ’n verdere blik op die verskillende Afrikaanse wat die digter in haar werk ontgin. Dié gedig is ’n roerende gesprek van die spreker met haar gestorwe broer wat in Boys Town, ’n plek waar jeugmisdadigers aangehou word, die “skollietaal” aangeleer het waarna die titel verwys. Dit is enersyds die taal wat hom in staat gestel het om tussen misdadigers te oorleef, maar ook die taal wat hom uiteindelik “wit biene gemakit” (sy dood veroorsaak het). Die gedig vertel hoedat die “nongoloza” of leier van die bende waaraan hy behoort het sy kis gesalueer het by die begrafnis, maar terselfdertyd rondgekyk het vir nuwe rekrute omdat sy “ndodas” (manne) een vir een [vrek] in die perlemoenoorlog” (’n verwysing na die onwettige stroop en verkoop van perlemoen). Sy skryf dus hierdie gedig vir haar broer in “die skollietaal” wat hy geleer het in Boys Town, die “taal van die nommes” (die nommerbendes) en “sabela” (die geheime taal of kode wat tronkbendes gebruik om te kommunikeer). Sy gebruik die metafoor van iemand wat behaaglik teug of “skywe trek” aan ’n sigaret vir haar gebruik van die skollietaal om die gedig vir haar broer te skryf, voordat sy dit in ’n asbakkie dooddruk. Nadat sy dus hierdie vorme van Afrikaans gebruik het om haar gedig te skryf, neem sy afskeid van hierdie soort taal en die leefwyse wat dit verteenwoordig wanneer sy in die slotreëls van die gedig sê:

ek trek lang skywe met jou taal …. nip jou
in die asbakkie ek wil nie met my lewe so be-taal.

Tesame met die omarming van ’n verskeidenheid Afrikaanse, is daar dus ook sekere vorme van Afrikaans vir wie sy “’n lyksang” wil skryf omdat dit ’n bestaan verteenwoordig wat haar broer se lewe geëis het. Haar eie lewe gaan sy nie só verwoord of “be-taal” nie, sê die spreker in die gedig.
Terwyl “tong-trilogie” byna gelees kan word as ’n liriese lofsang op die taal wat sigself oopmaak om die fluisteringe van die heelal verstaanbaar en kommunikeerbaar te maak, teken die bundel se slotgedig “diglossie” ’n toestand waarin die duiwel of ten minste ’n soort triekster-figuur opgeroep word as medespeler in die digter se omgang met taal. In hierdie gedig word “taalgrafte” opgegrawe, uitgegrawe en oorbegrawe, fluister die duiwel die “taalsiekte”, is die spreker ’n “liegbek” wat self gebreek word by die “taalwiel”, is daar sprake van ’n “manteldraaiertaal” en verwys die spreker na haar “prostese-tong”. Phillips huiwer dus nie om ook met die donker kant van die kreatiewe proses en die spel met taal om te gaan nie. Sy wys dus ook op die taalspel as ’n vorm van duiwelskuns, brabbeling en misleiding waarmee sy die leser “verskalk” (verlei en mislei).

Phillips se radbraak is ’n bundel wat oorrompel en intrigeer deur die wêrelde wat sy byeenbring in taal. Daar is sprake van ’n gesofistikeerde bewussyn van taal se fisieke eienskappe (die smaak daarvan op die tong, die klank daarvan in die oor, die reuk daarvan in die neus) sowel as die vermoë van die taal as tekensisteem om uiteenlopende ervarings en werklikhede tot begrip te bring – en die belangrikste van alles, dat dit beide die digter se plesier en pyn is om taal oop te breek en nuut te maak in die poësie.


Verwysings:

Naudé, Charl-Pierre. 2017. Jong digter ‘verskalk’ haar leser behoorlik. Netwerk 24, 24 Julie. https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/jong-digter-verskalk-haar-leser-behoorlik-20170724.

Taljard, Marlies. 2017. Resensie: Radbraak – Jolyn Phillips. Versindaba, 24 Julie. http://versindaba.co.za/2017/07/24/resensie-radbraak-jolyn-phillips/.

Van Zyl, Marchelle. 2017. ‘My werk is nie ’n stuk vel nie.’ Onderhoud met Jolyn Phillips. Netwerk 24 15 September. https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/my-werk-is-nie-n-stuk-vel-nie-20170914.

The article was published in: Africa Book Link, Fall 2018: Afrikaans Literature

The World behind the Looking Glass. De representatie van het subject, ‘the other’ en de time/space-verhoudingen in Zuid-Afrikaanse speculative fiction | Laura Engels

/in /by

It’s fascinating how, as a species and as a culture, we are brilliant at imagining our own extinction and our own demise. You know, we make films about whether we are all wiped out by zombies, or nuclear bombs, or diseases, or robots, or aliens, or little funny Gremlins, all sorts of things. We are brilliant. We love those. But where are the films about how us actually turning something round and solving a problem. We don’t have them […]

From Demain. Qtd. By Rob Hopkins

Introductie

Sciencefiction als genre werd door de literatuurkritiek jarenlang stiefmoederlijk behandeld. Het genre behoorde tenslotte niet tot de high literature en het fantastische element zou de goede zeden van de jeugd bederven, een gedachtegang die ook jarenlang de perceptie over comics heeft vertroebeld. Sciencefiction is ontstaan in de snelle consumptiemaatschappij, waarbij het fantastische verhaal de literariteit van het genre bepaalt. Thematisch wordt de invulling van sciencefiction meegesleurd door de snelheid van maatschappelijke en wetenschappelijke ontwikkelingen, en speelt daar handig op in door oorzaak en gevolg op excessieve manieren te verbeelden. Dit deed het reeds op het ogenblik dat de eerste toekomstverhalen zijn geschreven door Jules Verne, eind negentiende eeuw. In Archaeologies of the Future (2005) exploreert Frederic Jameson dit specifieke genre. Hij benadrukt de oeroude idee van de utopie, een perfecte maatschappij, en hoe deze gedachte sciencefiction (heeft) beïnvloed(t). De waarde die Jameson aan dergelijke teksten toekent, is interessant. De gezaghebbende literatuur- en cultuurcriticus die zich onder andere richt op postmodernisme en marxistische literatuurtheorie, vond een genre zoals sciencefiction de moeite waard om over te schrijven. Hij erkent het genre-specifieke karakter van deze verhalen en ziet dit als hun belangrijkste literaire waarde.

These stories, however, emerge from the world of the pulps and of the commercial culture whose conventions remain intimately linked to their narrative intelligibility. They cannot be read as Literature, not merely because they include much that is trash and what Adorno would have called easy reading; but above all, because their strongest effects are distinct from those of high literature, are specific to the genre, and finally are enabled only by precisely those sub-literary conventions of the genre which are unassimilable to high culture (2008: 316).

Het interessante aan Jameson’s benadering is dus dat hij in zijn onderzoek geen vaste ‘categorisering’ voorstelt. Zo gaat hij in eerste instantie niet uit van typerende stijlkenmerken zoals het voorkomen van ruimteschepen, interplanetaire reizen, aliens en spectaculaire gevechten met buitenaardse wapens. Deze kenmerken vloeien voort uit het karakter van het genre om naast de verbeelding van de toekomst, ook socio-politieke problemen en maatschappelijke angsten en onzekerheden vorm te geven. Jameson gaat in op drie ‘ruimten’ die door de auteur kunnen worden ingevuld om hieraan weerklank te geven. Dat zijn Space, the Subject en the Other. Oorspronkelijk onderzocht Jameson deze elementen in een verhaal van Van Vogt, een sciencefictionauteur die publiceerde in Astounding Science Fiction. Ook andere theoretici, onder wie Moylan (2000), Parrinder (2001) en Suvin (2016) focussen op sciencefiction om zo het maatschappelijke belang van het genre beter te kunnen begrijpen, en ook om de theorie omtrent dit onderwerp uit te breiden en scherp te stellen.

Doorheen de tijd richtte de studie over sciencefiction zich voornamelijk op Angelsaksische genreliteratuur. Een invalshoek die door het dominante Eurocentrisme en met Amerika als grote speler op de literaire kaart, een doorslaggevende rol heeft gespeeld in de perceptie van deze literatuur. Dit is een invalshoek die veel interessante visies heeft bijgebracht, maar die tegenwoordig wat is uitgeput. Steeds weer keren dezelfde redeneringen terug en gebruikt men vergelijkbare theoretische invalshoeken om deze teksten te benaderen. Westerse critici lijken daarnaast haast te vergeten dat er over de hele wereld sciencefiction wordt geschreven. Dit is een groot hiaat in het onderzoek naar genrefictie. Daardoor gaan er tegenwoordig meer stemmen op om te spreken over speculatieve fictie, omdat het afbakenen van een genre het in- en uitsluiten van bepaalde kenmerken inhoudt. Bij speculatieve fictie staat één vraag centraal: ‘wat als?’, waarmee auteurs vrij experimenteren. Op deze manier zijn er ook cultuurspecifieke verschillen te ontrafelen, omdat een toekomstgerichte vraag in elk land anders wordt benaderd. De gevolgen van klimaatverandering zal in speculatieve fictie in Nederland anders verbeeld worden dan wanneer deze in Ethiopië of Australië wordt geschreven. Hetzelfde geldt voor scenario’s waarin biologische manipulatie zich tegen ons keert, waarin technologische vooruitgang buitenproportioneel wordt, waarin een sluipende epidemie groepen mensen gedwongen van elkaar scheidt en waarin het eerste contact met buitenaardse wezens wordt gepresenteerd. Elke weergave van deze thema’s is cultuurspecifiek, gevoed door verscheidene socio-politieke problematieken die in een welbepaalde geografische context tot stand komen. Om precies deze verscheidenheid, het cultuurspecifieke, van niet-Westerse speculatieve fictie te bestuderen, zijn Jameson’s ‘ruimten’ interessant omdat ze ruim en flexibel in te vullen zijn.

Deze invalshoek is niet volstrekt nieuw. Tegenwoordig wordt de rijkdom van speculatieve fictie in de wereld méér in de kijker geplaatst. Begin februari 2018 vond in Amsterdam Other Futures plaats, een internationale en multidisciplinaire bijeenkomst met aandacht voor niet-Westerse sciencefiction centraal stond. Auteurs onder wie Nnedi Okorafor, Nisi Shawl, Daniel José Older, Climbing PoeTree en Nalo Hopkinson betraden het podium om met elkaar in discussie te gaan over de rol van speculatieve fictie en het belang van de creatie van alternatieve geschiedenissen en futuristische verhalen. Zo kunnen grote maatschappelijke vragen via een vernieuwende invalshoek worden bekeken. Dit kunstenfestival had plaats op het juiste ogenblik. In diezelfde maand verscheen namelijk Marvel’s Black Panther op het witte doek. De aankondiging dat Marvel’s zwarte superheld zou toetreden tot zijn cinematic universe, deed reeds jaren op voorhand een enthousiaste schok door de black sci-fi community gaan. Talloze speculaties over de film en over de betekenis van deze release voor de community deden de ronde op het internet.

Black Panther en de publicatie van bepaalde auteurs uit Other Futures worden als Afrofuturistisch omschreven. De eerste persoon die deze term lanceerde, was Mark Dery. In zijn essay Black to the Future (1994), gaat hij met Samuel R. Delany, Greg Tate en Tricia Rose dieper in op de vraag hoe het komt dat zo weinig Afro-Amerikanen sciencefiction schrijven. Alhoewel sciencefiction wél een grote betrokkenheid heeft bij de weergave van ‘the other’. “Speculative fiction that treats African-American themes and addresses African-American concerns in the context of twentieth-century technoculture,” beweert hij, “might, for want of a better term, be called Afrofuturism” [EL] (1994:180). Dery legt in zijn bewering sterk de nadruk op de herkomst van de auteurs van deze speculatieve fictie. Ook onderzoekers hebben in zijn voetsporen geprobeerd een sluitende definitie te geven van deze esthetische beweging, waarbij de herkomst van de auteur geaccentueerd bleef. Womack droeg bij tot deze discussie door in haar benadering los te komen van de focus op Afro-Amerikaanse auteurs, en elke gekleurde auteur daarin te betrekken. (2013:20). Graag stap ik af van deze nadruk op het Afrofuturisme. Ik geloof namelijk dat blanke auteurs ook door het Afrofuturisme geïnspireerd kunnen geraken tijdens het creatieproces. Daarom zal ik graag het accent verleggen op het narratief in deze verhalen. Afrofuturisme is gegroeid uit een emanciperende doelstelling. Veel van de auteurs in dit genre, eerder dan de critici, leggen de nadruk op het grote verhaal. Walidah Imarisha, bijvoorbeeld, activist en auteur, zet dit op de voorgrond wanneer ze beweert dat sociale bewegingen nood hebben aan sciencefiction: “For all of our ability to analyze and critique, the left has become rooted in what is. We often forget to envision what could be. We forget to mine the past for solutions that show us how we can exist in other forms in the future” (2015). Dit zal in bijna elke conceptualisering van het begrip Afrofuturisme voorkomen: het zoeken van nieuwe manieren om de toekomst vorm te geven. Afrikaanse geschiedenis en toekomst, maar ook de lotgevallen van de Afrikaanse bevolking in Afrika als daarbuiten, zijn de belangrijkste ankerpunten. In Womack’s citaat vinden we dit terug: “Imagination, hope, and the expectation for transformative change is a through line that undergirds most Afrofuturistic art, literature, music and criticism. It is the collective weighted belief that anchors in the aesthetic” (2013:42). Daarnaast is het belangrijk om te vermelden dat Afrofuturisme werkt vanuit een Afrikaans cultureel denkkader. Veel ‘Afrofuturistische’ kunstenaars gaan aan de slag met Afrikaanse mythen en legenden, zoals Wanchegi Mutu en Charlie Human, die in de onderstaande casestudie zal worden besproken. Juist omdat ik hier het narratief en de creatieve omgang met tradities en oude verhalen als belangrijkste criterium beschouw, betrek ik ook blanke Zuid-Afrikaanse auteurs in de discussie over Afrofuturisme. Het belangrijkste raakpunt is een gedeeld begrip van geschiedenis, een gemeenschappelijke geografische herkomst of een vergelijkbare bezorgdheid over de geschiedenis en de toekomst van de Afrikaanse samenleving. Door de nadruk te leggen op het narratief, kunnen zowel criticus als schrijver bijdragen tot het koloniale en postkoloniale debat. Graag richt ik de focus op speculatieve fictie in Zuid-Afrika om te kijken hoe deze ‘grote verhalen’ een plaats krijgen in deze genreliteratuur en wat hierbij de grootste bezorgdheden zijn. De klemtoon ligt op cultuurspecifieke aspecten en op de verbeelding van de drie ‘ruimten’ van Jameson: Space, the Subject en the Other. En hoe er in Zuid-Afrika wordt omgegaan met gefragmenteerde identiteiten, gestolen geschiedenis en uiteengespatte dromen.

Casestudie: Time-travelling Octopus versus Giant Inter-dimensional Mantis. Fight!

Om aan te tonen hoe dit onderzoek er ongeveer uitziet, geef ik graag een beknopte casestudie. De bespreking is gebaseerd op de roman Apocalypse Now Now (Titan Books, 2016) van Charlie Human. Tijdens het lezen van de roman, wordt nagegaan op welke manieren het verhaal de drie ruimten van Jameson invult. In dit voorbeeld gaan we dieper in op de vermenging van het cultuurspecifieke van de roman en de complexe Time/Space-relatie die in het verhaal wordt neergezet.

Apocalypse Now Now vertelt het verhaal van een asociale jongen, Baxter Zevcenko, die als meesterbrein van een schoolbende The Spider een netwerk heeft opgericht waar illegaal porno wordt verkocht. Baxter’s leven krijgt onverwachts een andere wending wanneer hij verdacht wordt van een reeks vreselijke moorden die de media toewijzen aan ‘the Mountain Killer’. Wanneer ook Baxters vriendin Esmé verdwijnt, wordt de bezorgde Baxter ongewild het middelpunt van alle aandacht. Bij een privéonderzoek in de slaapkamer van Esmé, vindt hij een gloeiende tand. Deze trekt hem mee naar de onderwereld, waarin hij met behulp van de bovennatuurlijke bountyhunter Ronin, zijn vriendin probeert terug te vinden. Het verhaal is in een beeldende taal geschreven, met actiesequenties die snel na elkaar volgen. Hierdoor wordt Apocalypse Now Now een meeslepend avonturenverhaal waarin de literaire invloeden van gecanoniseerde Westerse auteurs zoals J.K. Rowling, Neil Gaiman, Terry Pratchett en Tolkien terug te vinden zijn. Er worden bijvoorbeeld veel referenties naar populaire cultuur gemaakt in de roman: “If I’m forced to play Quidditch, I swear, someone is going to get shot” (2016: 363) en “We could be like Batman and Robin” (2016: 365). Hierdoor sluit Apocalypse Now Now duidelijk aan bij de genreliteratuur vanuit Westers perspectief.

Toch heeft Human niet zomaar een eenvoudige kopie gemaakt van enkele grote werken. Er kan veel gezegd worden over cultuurspecifieke referenties in de roman, waardoor het werk Afrofuturistisch kan worden genoemd. Dit kan reeds worden gezegd over de setting. Apocalypse Now Now speelt zich af in een hedendaags Kaapstad. De lezer weet niet of hier sprake is van Kaapstad in de toekomst, iets wat er eigenlijk niet echt toe doet. Daarentegen bevindt zich in Kaapstad een onderwereld, een bovennatuurlijke werkelijkheid, die door de regering wordt verborgen voor de gewone mensen. Het hier en nu is dus een werkelijkheid die nog niet gekend is en geëxploreerd wordt door het hoofdpersonage. Human vermengt in zijn fantastische onderwereld handig Zuid-Afrikaanse geschiedenis en mythologische verhalen uit Afrika en uit de rest van de wereld. Baxter moet het bijvoorbeeld opnemen tegen de monsterlijke Crows, gevaarlijke antropomorfe wezens die heel veel gemeenschappelijk hebben met het voorkomen van Japanse tengu, kraaimensen. Baxter wordt geconfronteerd met Anansi-zombies, geïnspireerd door de trickster spider uit de West-Afrikaanse mondelinge overlevering. Hij gaat de strijd aan met zijn tegenstander in een grote robot bidsprinkhaan, gebaseerd op een god uit de San-mythologie, en ontmoet de bijna uitgestorven Obambo, geesten uit Centraal-Afrika. Het hoofdpersonage zelf komt te weten dat hij afstamt van de Sieners, een verwijzing naar Siener Van Rensburg. Hij is een mytho-historisch personage uit de Zuid-Afrikaanse geschiedenis die aan de zijde van Generaal De La Rey in de Anglo-Boerenoorlog stond. Van Rensburg had apocalyptische visioenen die volgens hem rechtsreeks door God werden ingefluisterd. In het verhaal wordt dit geschiedkundige feit gebruikt als basis om Baxters gaven te motiveren. De profetische gaven van Siener Van Rensburg, worden generatie na generatie overgeërfd. Doordat Human mythes en geschiedenis uit verschillende culturen met elkaar verbindt, toont hij de kracht van deze traditionele verhalen en benadrukt hij de flexibiliteit en het collectieve van culturele tradities. Met andere woorden: de wereld is één grote samenleving.

Naast deze potpourri van mythen, legenden en geschiedenis, waarvan hier maar een deeltje werd vermeld, valt er ook veel te zeggen over de Space/Time-dimensie in Apocalypse Now Now. Aan de oppervlakte lijkt het boek een avontuurlijk sciencefictionverhaal waarin de strijd tussen goed en kwaad centraal staat. Toch krijgt de plot een verwarrende wending indien er anders naar het verhaalverloop wordt gekeken. Baxter heeft terugkerende gesprekken met zijn psychiater, dr. Basson. Afhankelijk van de interpretatie is het mogelijk dat de roman het relaas is van een psychose. Daar zijn enkele bewijzen voor te vinden in de tekst. Baxter’s broer Rafe is geobsedeerd door Zuid-Afrikaanse geschiedenis en toont Baxter frequent stukken uit geschiedenisboeken. Dit zou kunnen verklaren waarom er zoveel over Sieners en Boeren in Baxter’s psychose terugkeert. Het verhaal wordt af en toe onderbroken door journalistieke teksten met titels zoals “Sceptics Alliance Newsletter. Charlatan of the Week: Dale Sheldrake”. Vele van de personages die hierin worden besproken, komen terug in de parallelle wereld waarin Baxter is verzeild geraakt. Er zijn dus twee mogelijkheden in de interpretatie van de tekst: ofwel bevindt Baxter zich echt in de parallelle wereld en is de psychiater betrokken in een complot tegen Baxter, ofwel heeft Baxter een ernstige psychose en is hij inderdaad de ‘Mountain Killer’. Wanneer we de laatste interpretatie als uitgangspunt nemen, kunnen we beweren dat Human met zijn verhaal psychische problemen onder de aandacht brengt.

Een meer gedetailleerde uitwerking van deze gevalstudie kan aantonen dat Apocalypse Now Now op zijn geheel eigen manier de drie ruimten van Jameson invult. De aanvullende vergelijkende studie zou uitwijzen dat de vermenging van fantastische elementen, gecombineerd met ‘journalistieke’ en ‘wetenschappelijke’ teksten ín de roman, iets is dat nog voorkomt in Zuid-Afrikaanse speculatieve fictie, bijvoorbeeld in Lauren Beukes’ roman Zoo City. Daarnaast zal een tekstgericht onderzoek het Afrofuturistische karakter van Zuid-Afrikaanse literatuur blootleggen, zeker omdat deze romans allemaal bekommerd zijn over de toekomstige maatschappelijke situatie in een postkoloniaal (Zuid-)Afrika, ongeacht de sociale en politieke achtergrond van deze auteurs. Hun bekommernis drukken ze uit in fantastische taal en avontuurlijke plotlijnen, mét de bijhorende futuristische taferelen en een vermenging van traditionele verhalen en handelingen.

Laura Engels (Ghent University)

Referenties

Dery, Mark. (1994). Black to the Future: Interviews with Samuel R. Delany, Greg Tate and Tricia Rose. Flame Wars. The Discourse of Cyber Culture. Duke University Press, p. 179-221.

Human, Charlie. (2016). Apocalypse Now Now. Titan Books.

Imarisha, Walidah. (2015). Rewriting The Future: Using Science Fiction to Re-Envision Justice. www.walidah.com. (Geraadpleegd op 22 augustus 2018: http://www.walidah.com/blog/2015/2/11/rewriting-the-future-using-science-fiction-to-re-envision-justice.)

Jameson, Frederic. (2005). The Space of Science Fiction: Narrative in Van Vogt. Archaeologies of the Future. Verso, p. 314-327.

Womack, Ytasha, L. (2013). Afrofuturism: The World of Black Sci-fi and Fantasy Culture. Lawrence Hill Books.

This article was published in: Africa Book Link, Fall 2018: Afrikaans Literature

Voelers van die kakkerlak: Jeroen Bosch in Suid-Afrika | Daniel Hugo

/in /by

Die vondste wat ek van tyd tot tyd in tweehandseboekwinkels maak, het my al groot vreugde verskaf. Maar soms ontdek ek iets op my eie boekrak wat my literêre voelers in vervoering bring. Wat is ’n bibliofiel dan anders as ’n snuffelende kakkerlak wat deur die bindgom van boeke aangelok word?
Op soek na ’n ander boek kom ek af op ’n dun digbundeltjie (50 paginas) van Hans Wap, met die titel De zangeres zonder stem. Ek het geen idee hoe dit daar beland het nie. Dit is in 1974 deur die Rotterdamse Kunststichting gepubliseer en verskyn in die “Sonde”-reeks. Dié reeks behels “eenmalige uitgaven in een beperkte oplage, die in geen geval worden herdrukt”. Ongetwyfeld ’n skaars versamelstuk. Veral in Suid-Afrika.

Volgens die invoublad is Hans Wap op 18 Julie 1943 in Rotterdam gebore, en benewens digter is hy ook ’n grafiese kunstenaar wat sy werk al min of meer wêreldwyd uitgestal het. Die boek is geïllustreer met vyf tekeninge deur die digter self.

Gefassineer begin lees ek in die bundel en vind die gedigte besonder vermaaklik, met ’n oneerbiedige en bisarre humorsin. Nie om dowe neute nie word reëls van die Amerikaanse liedjieskrywer Randy Newman (1943- ) as ’n motto voor in die boekie aangehaal: “Who needs money/ when you’re funny” (uit “Sail Away”, 1972).

Ek steek vas by die gedig “Hyronimus B.” – nie net omdat dit Wap se ongedwonge humorsin demonstreer nie, maar ook omdat Hiëronimus (Jheronimus, Jeroen) Bosch al etlike kere sy verskyning in die Afrikaanse digkuns gemaak het.

Vanaf D.J. Opperman se “Jeroen Bosch” (uit Engel uit die klip, 1950), Breyten Breytenbach se “kom / groen Jeroen: / gee my – / ’n wurmrige soen” (uit Kouevuur, 1969) en W.E.G. Louw se omvangryke “Drieluik: Die tuin van aardse luste” (uit Vensters op die vrees, 1976) tot Johan van Wyk se manjifieke “hieronymus bosch se koringwa” (uit Deur die oog van die luiperd, 1976) was hierdie laat-Middeleeuse fantasmagoriese moralis die inspirasie vir twintigste-eeuse digters aan die suidpunt van Afrika.

Dit is sekerlik nie verbasend dat digters soveel aanklank by Bosch vind nie, aangesien sy skilderye dikwels die visuele uitbeelding (“picture-writing”) van spreekwoorde, metafore en woordspel is. Daar bestaan woordskeppings in die taal wat, letterlik verstaan, mosteragtige wesens oproep, soortgelyk aan dié in Bosch se skilderwerk – dink maar aan “vlêrmuis”, “muisvoël”, “kameelperd”, “seekoei”, “horingsmanslang”, ensovoorts. Dit het my tot die volgende vers verlei:

Bosch

in die taal se donker bos
loop allerlei
monsters los

uit die onbewuste bot
die mierleeu
en die vismot

vreesloos as semantikus
wis hy dit
Jeronimus.

(uit Die boek Daniel, 1986)

Bosch (c. 1450-1516) het internasionaal bekend geword vir sy apokalipties-surrealistiese skilderye vol fantastiese kreature waarin hy die mens uitbeeld as ’n gevangene van sy luste. Die mens is volgens hom onkeerbaar onderweg vanaf die ongeskonde Paradys van Adam en Eva via die verleidelike aardse bestaan na die verskrikkings van die Hel. Sy bekendste skilderye, “Die tuin van aardse luste” (c. 1505-1510) en “Die hooiwa” (c. 1561), is daarom ook triptieke wat hierdie drie stadia uitbeeld.

Hier, uiteindelik, is Hans Wap se gedig met my vertaling tussen hakies:

Toen de oude Hyronimus,
met een grijns rond de lippen,

het 1-harige penseel ter hand nam
riep zijn moeder uit de keuken

‘Junske, zulde ge nu’s wat schilderen
dat de mensen begriepen’

‘Joa Moeke’ antwoordde Hyronimus
en begon aan een koppel vogels
dat uit iemands reet vloog

zo gods vrije natuur in

(Toe die ou Hiëronimus
met ’n gryns op sy lippe,

die enkelhaar-penseel optel
roep sy ma uit die kombuis

“Seun, gaan jy nou ’n slag iets skilder
wat die mense kan verstaan”

“Ja, Mammie” antwoord Hiëronimus
en begin ’n paar voëls verf
wat uit iemand se agterent vlieg

reguit god se vrye natuur in).

Dit is histories en geografies korrek dat ma en seun in die Brabantse dialek met mekaar praat, aangesien Hiëronimus in ’s-Hertogenbosch in die hertogdom Brabant gebore is en lank daar gewoon het. Sy werklike naam was Jheronimus van Aken, maar hy het sy agternaam verander na Bosch as erkening aan sy geboorteplek. Hoe dit ook al sy, Hans Wap het hierdie gedig eweneens met ’n gryns op sy lippe geskryf.

Die voëls wat uit ’n sondaar se agterent vlieg, kom in die derde paneel van “Die tuin van aardse luste” voor. Daar sit ’n sataniese figuur met ’n voëlbek op ’n hoë kakstoel. Hy sluk die een sondaar ná die ander in, wat hy vervolgens in ’n rioolput uitskyt. W.E.G. Louw identifiseer hierdie figuur – in navolging van Dirk Bax se Beschrijving en poging tot verklaring van het Tuin der Onkuisheidsdrieluik van Jeroen Bosch (1956) – as die duiwel Modikak:

’n Entjie vorentoe sit Modikak op sy “troon” –
penspotjie as kroon, sy voete in kruike:
hy verslind met sy snawel sy slagoffers een vir een.
Deur die blou blaas van ’n derm val een in ’n vuilput …

Louw verswyg egter die feit dat daar ’n swermpie swaels uit die half ingeslukte figuur se anus wegfladder. Moontlik het hy hom die onthutste reaksie, sestien jaar tevore, van preutse lesers op D.J. Opperman se eksplisiete beskrywing van dieselfde toneeltjie herinner en dit opsetlik weggelaat. Die laaste drie strofes van Opperman se gedig, waarin Bosch self aan die woord is en waarin ook verwys word na sy triptiek “Die versoeking van die heilige Antonius” (c. 1501), lui soos volg:

Ag, Liefste! Kom dan, laat ons vlug uit die gebras
en skuil in mossel, horingpeul – en ver bokant
die kermis van die bose sweef in belle glas.

Want in my is die swaap, die visgelipte sot
wat elke toertjie van ’n towenaar befluit …
maar wonderwerke en Sy kruisiging bespot;

en, as ek God saam met Antonius aanroep,
is hy reeds daar wat van ’n nuwe geilte
roekeloos die eerste swaeltjies deur ’n tregter poep.

Die digter G.A. Watermeyer was gebelgd deur hierdie slotreël en het dit in verband gebring met Opperman se beskrywing in sy epiese gedig “Shaka” (uit Heilige beeste, 1945) van verskrikte sebras wat “snork en poepend omspring”.
Dit moet nou oorvloedig duidelik wees: Wanneer jy met Jeroen Bosch te doen het, vervaag die grens tussen die sublieme en die sotlike al te maklik. En dit het Wap skynbaar moeiteloos gedemonstreer in sy lieflike klein gedig wat so lank onontdek op my rak bly staan het.

Bronne

Bax, D. Beschrijving en poging tot verklaring van het Tuin der Onkuisheidsdrieluik van Jeroen Bosch. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitg. Mij., 1956.

Bax, Dirk. Hieronymus Bosch – his picture-writing deciphered. Rotterdam: A.A. Balkema, 1978.

Breytenbach, Breyten. Kouevuur. Kaapstad: Buren, 1969.

Hugo, Daniel. Die boek Daniel. Kaapstad: Human & Rousseau, 1986.

Kannemeyer, J.C. “Die Dertigers: W.E.G. Louw”, Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Band I. Pretoria: Academica, tweede hersiene en bygewerkte uitgawe, 1984.

Kannemeyer, J.C. D.J. Opperman. ’n Biografie. Kaapstad: Human & Rousseau, 1986.

Louw, W.E.G. Vensters op die vrees. Kaapstad: Tafelberg, 1976.

Opperman, D.J. Versamelde poësie. Kaapstad: Tafelberg en Human & Roussau, 1987.

Van Wyk, Johan. Deur die oog van die luiperd. Kaapstad: Human & Rousseau, 1976.

Wap, Hans. De zangeres zonder stem. Rotterdam: Rotterdamse Kunststichting, 1974.

Daniel Hugo
4 Augustus 2018

This article was published in: Africa Book Link, Fall 2018: Afrikaans Literature

‘Styg maar op en bespied die wydtes: jy sal geen vaderland vind nie’. Die rol van ‘grond’ in Suid-Afrikaanse historiese fiksie oor die 18de en 19de eeu | Dora Scott

/in /by

Die huidige debat in Suid-Afrika wat handel oor politieke ‘grondhervorming’, simboliseer ’n oomblik van krisis binne die Suid-Afrikaanse nasionale identiteit (en sy verskillende gestaltes). As ’n duidelike merker van ras en klas is die besit van grond (of gebrek daaraan) ’n geweldige belangrike simbool in die Afrikaanse, maar ook Suid-Afrikaanse historiese narratief (Duncan, 2006). Die debat oor grond daag mense uit om vrae te stel oor hoe die Suid-Afrikaanse nasie tot stand gekom het en hoe ons daaroor dink (Green, 1999), maar forseer mense ook om teen wil en dank die problematiese verdeling van en geweld oor grond in die verlede in heroënskou te neem.

Die inter-generasionele trauma wat sedert die oprigting van die eerste Europese verversingstasie aan die Kaap in 1652 (Murray, 2009, vir haar werk oor die trauma van slawevroue in die Kaapkolonie), en die daaropvolgende konflikte oor land en natuurbronne by gemeenskappe spook, word ook deur die debat beklemtoon. Met die uitbreiding van die kolonie in die 18de eeu in ’n noord-oostelike rigting het ook die intensiteit van die struwelinge tussen die koloniale magte, die inheemse bevolkings en die boere-setlaars toegeneem. Nigel Penn (2005) skets ‘n aangrypende agtergrond oor hierdie struwelinge (1700-1815) aan die Noordelike grense van die Kaap.

Die historiese trauma en magsverdeling in die 18de-19de eeu is die vertrekpunt vir hierdie studie – hoe kan ons die rol van ‘grond’ en ‘die land’ (as simbole, maar ook as materiële objekte) binne Suid-Afrikaanse histories-literêre fiksie oor die koloniale tydperk verstaan? Wat kan ‘n analise van ‘grond’ in hierdie letterkunde bydra tot ons kennis van historiese en sosiale verhoudinge tussen karakters (histories en fiktief)? Die doel van hierdie artikel is nie om as teoretiese navorsingsvoorstel te dien nie, maar om eerder kortliks aandag te vestig op sekere tema’s en moontlike vrae wat hulself voordoen vanuit die Suid-Afrikaanse historiese literêre korpus. Sodoende kan daar ’n navorsingstudie ontwikkel word.

Carli Coetzee (2012) en Green (1999) stel interessante vrae oor koloniale historiografie en historiese romans in Suid-Afrika, terwyl en hierdie studie sal poog om daarop voort te bou. Die studie sal fokus op post-koloniale historiese fiksie (insluitend prosa, poësie en drama) wat tekste insluit na die publikasie van J.M. Coetzee se Dusklands (1974), wat afspeel in die Kaapkolonie van ongeveer 1750-1850. Die tydperk stem ooreen met die groeiende belangstelling in argiewe in Suid-Afrikaanse historiografie. Dit sluit in romans soos Buys van Willem Anker, Houd-den-Bek, Philida en Bidsprinkaan van Andre Brink, 1795 van Dan Sleigh, Unconfessed van Yvette Christianse, Missionaris van Elsa Joubert en die digbundel Lady Anne van Antjie Krog.

Die tekste weerspieël en ondersoek ’n wêreld in verandering, wat literêr en histories geleë is in die niemandsland tussen die begin van Europese teenwoordigheid (dink maar aan Dan Sleigh se ‘Eilande’, of ‘Pieternella van die Kaap’ van Dalene Matthee) en 19de-20ste eeuse verhale (byvoorbeeld Karel Schoeman se ‘Hierdie Lewe’). Behalwe vir die werk van André Brink, die publikasie van ‘Lady Anne’ en etlike slawe romans, is dit weer in die jare ’90, met die erkenning van Saartjie Baartman as simbool van die onderdrukking van kolonialisme in Suid-Afrika, dat daar ’n groeiende bewussyn van en belangstelling in die koloniale tydperk ontstaan.

Stoler nooi ondersoekers uit om argiewe ‘teen die grein in’ te lees (2009), deur ook aandag te skenk aan wat gebeur wanneer die riglyne wat die koloniale amptenare gebruik om mense binne hulle rekords te klassifiseer, onvoldoende word. Dit is hierdie oomblik van epistemelogiese onsekerheid waar vele ondersoekers met hul navorsing begin. John en Jean Comaroff (1992) gebruik, soos Stohler, etnografie in hul analise van die geskiedenis van die Tswana van Suid-Afrika, maar benader veral die rol van die ‘historiese verbeelding’ binne algemene geskiedskrywing krities. Dit is juis hierdie ‘historiese verbeelding’ wat ’n essientiële onderdeel vorm nie alleen van geskiedskrywing nie, maar ook van historiese letterkunde. Deur die antropologiese invalshoek van Stoler en die Comaroffs te volg, poog hierdie studie om die letterkunde ‘teen die grein’ te lees. So sal die verowering of verlies, verwerking of verwildering van ‘grond’ nie as ’n vanselfsprekende gevolg van die koloniale ontmoeting beskou word nie, maar eerder as ’n beginpunt van waar die koloniale ontmoetings, verhoudings en grense en die uitbeelding daarvan in die letterkunde analiseer kan word.

In terme van historiese fiksie, lê ondersoekers binne Afrikaans veral klem op fiksie waarin die Afrikaansnasionalistiese identiteit óf verheerlik en versterk word, óf gedekonstrueer word (Burger, 2015). Die belangstelling van publiek en ondersoekers bly by meer onlangse geskiedenis van die Anglo-Boere Oorlog (ook bekend as die Suid-Afrikaanse Oorlog) van 1899-1902, tussen die plaaslike boere en bevolkings en die Engelse koloniale magte. Verskeie publikasies getuig van die belangstelling van skrywers en publiek, soos Fees van die ongenooides (P.G. du Plessis) of Niggie (Ingrid Winterbach), maar ook hewige debatte heers oor die waarde van historiese fiksie oor die tema, in o.a. Tydskrif vir Letterkunde (2015). In die opsig is die invloed van die post-modernisme op Suid-Afrikaanse historiese fiksie ook duidelik aanwesig, aangesien teenstrydige perspektiewe en die rol van voormalige randkarakters bydra om die narratiewe te problematiseer en die geskiedenis te kompliseer (Viljoen, 2002).

In samespeling met die koloniale agtergrond, kom die tema van die natuur, dier en landskap dikwels in die tekste na vore, byvoorbeeld deur Buys wat die Alpha mannetjie van die trop honde verslaan, Philida se verknogtheid aan Kleinkat of Galant se belangstelling in die perd. Albei karakters word deur die diere gevolg en hulle kan dus nie van die natuur ontsnap nie. Die tema kan bes verstaan word vanuit die ekokritiek, waar daar spesifiek aandag geskenk word aan die verhouding van die mens in en met die natuur binne die letterkunde In die Suid-Afrikaanse sosiale verbeelding en letterkunde word hierdie belangstelling veral vereenselwig met die konsep, ‘grond’. Ekokritiek bied ‘n alternatiewe blik en teoretiese moontlikhede vir letterkunde (Huggan en Tiffin, 2015); so word terminologie soos ‘wildernis’, ‘grond’, ‘plaas’, ‘landskap’ ook konsepsueel interessant vir hierdie studie.
Die navorsingsproses behels ’n kritiese benadering tot gefiktionaliseerde koloniale tekste binne die raamwerk van die post-koloniale en ekokritiese teorie. Die grootste doel sal dus wees om deur die konsep van ‘grond’, vanuit die ekokritiek en transdisiplinêre studies soos die van DeLoughrey en Handley (2011), raakpunte te ondersoek met ander teoretiese benaderinge vanuit die post-koloniale letterkunde. Deur ooreenkomste en verskille te identifiseer tussen die tekste, sal dit moontlik wees om ’n grotere blik te ontwikkel oor die konseptuele rol van ‘grond’ binne Suid-Afrikaanse letterkunde wat handel oor die koloniale tydperk.

Voorlopige navorsing het ‘n aantal moontlike benaderings en vrae geidentifiseer. Om ’n sinvolle analise te kan doen van die tekste is dit, eerstens, nodig om ’n deeglike studie van die ideologie, diskoers en perspektiewe rond die konsep van ‘grond’ binne die gekose Suid-Afrikaanse historiese fiksie te maak. Dan sal ‘n analise oor die impak van hierdie perspektiewe op die karakters en hul verhoudings met mekaar insiggewend wees. Vervolgens kan ‘n studie oor die verhoudings tussen gefiksionaliseerde historiese karakters, historiese gebeurtenisse en fiktiewe personages ‘n unieke invalshoek bied. Ten einde bied so ‘n studie van ‘grond’ as ‘n analitiese en simboliese konsep binne die Suid-Afrikaanse konteks ruimte vir vele interpretasies.
Laastens kan ons die rol van ‘grond’ en die implikasies daarvan in die kontemporêre Suid-Afrikaanse diskoers nie onderskat nie. Hoe kan ons aan die hand van herskrywing van die geskiedenis van ‘grond’ in die letterkunde, die blywende simboliek en krag daarvan binne die Suid-Afrikaanse sosiale verbeelding tot op hede vestaan?

‘n Studie met en oor ‘grond’ as ‘n analitiese invalshoek in die historiese fiksie van die 18de en 19de eeu kan bydra tot die uitbreiding van post-koloniale literêre kritiek. Verder sou dit help om kontemporêre debatte oor hierdie emosionele kwessie binne ‘n antropologiese, historiese en literêre konteks te plaas. Deur die letterkunde te bestudeer in verhouding tot die geskiedenis, kan beter insigte ontwikkel word in die koloniale vooroordele en wetgewing wat Apartheid sou word en hoe dit posgevat het in die Suid-Afrikaanse sosiale bewussyn en historiese verbeelding.

Aangehaalde bronne

Brown, D. (2006). To Speak of this land: Identity and Belonging in South Africa and Beyond. Scottsville, South Africa: University of KwaZulu-Natal Press.

Burger, W. (2015). ‘Historiese korrektheid en historiese fiksie: ‘n respons`. Tydskrif vir Letterkunde. Vol 52. No 2.

Coetzee, C. (2012). In the archive: Records of the Dutch settlement and the contemporary novel. In D. Attwell & D. Attridge (Eds.), The Cambridge History of South African Literature (pp. 138-157). Cambridge: Cambridge University Press.

Comaroff, J., Comaroff J. (1992). Ethnography and the Historical Imagination. Boulder, Colorado: Westview Press.

DeLoughrey, E., Handley G. B. (2011). Postcolonial Ecologies: Literatures of the Environment. Oxford: Oxford University Press.

Green, M. (1999). Social History, Literary History, and Historical Fiction in South Africa. Journal of African Cultural Studies, 12(2), 121-136.

Huggan, G., Tiffin, H. (2015). Postcolonial Ecocriticism: Literature, Animals, Environment. London: Routledge.

Johnson, D. (2012). Imagining the Cape Colony. Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd.

Murray, J. (2010) Gender and Violence in Cape Slave Narratives and Post-Narratives, South African Historical Journal, 62:3, 444-462.

Penn, N. (2005).The Forgotten Frontier: Colonist and Khoisan on the Cape’s Northern Frontier in the Eighteenth Century. Cape Town: Double Storey Books and Athens, OH: University of Ohio Press.

Stoler, A. (2009). Along the Archival Grain: Epistemic Anxieties and Colonial Common Sense. Princeton University Press.

Viljoen, L. (2002). Kan die slaaf praat? Die stem van die slaaf in enkele Brink-romans, Stilet : Tydskrif van die Afrikaanse Letterkundevereniging, Volume 14, Issue 2, p. 92 – 116.

Dora Scott is verbonden aan de vakgroep Letterkunde (afdeling Nederlands) en het Gents centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika van Universiteit Gent.

This article was published in: Africa Book Link, Fall 2018: Afrikaans Literature.

Antjie Krog en Herman de Coninck. ‘Brief uit Kaapstad’ en Nieuw Wereldtijdschrift | Yves T’Sjoen

/in /by

Schrijvers circuleren en functioneren niet uitsluitend in het taalgebied waar oorspronkelijk de productie, promotie, distributie en receptie van het literaire werk plaatsvindt. Ze overschrijden in vele gevallen de grenzen van het eigen taalgebied of van het nationale circuit en het cultuurgebied waartoe de literatuurproductie oorspronkelijk wordt gerekend. Cultuurtransmissie geschiedt door middel van vertalingen, optredens op internationale festivals, interviews in anderstalige media (televisie, radio, kranten en tijdschriften, internetblogs), via interculturele netwerken, door receptieteksten en kritische repertoires van anderstalige schrijvers en literatuurbeschouwers. Comparatief sociologisch onderzoek naar dialogen die landsgrenzen en taal- of cultuurgebieden ontstijgen, en dus naar internationale trajecten van schrijvers en ‘supra-nationale’ tekstgeschiedenissen, wordt onder de algemene noemer van transnationalisme bestudeerd, of met een oorspronkelijke term van Goethe “wereldliteratuur”.

Transnationalisme, als aanduiding van “die proses van globalisering” (Viljoen 2014:5), is niet altijd een adequaat want te generaliserend instrument voor de beschrijving van particuliere schrijversloopbanen in globaal perspectief. In dit artikel, en bij uitbreiding in het onderzoek naar relaties tussen Afrikaanse en Nederlandse literatuur, staat het concept “minor transnationalism” (Shih & Lionnet 2005) centraal. Zoals Viljoen betoogt in haar “eerste verkenning [van] slegs die breë buitelyne van die ondersoeksveld” (2014:21) kunnen in de hedendaagse Afrikaanse literatuur ten opzichte van het Nederlandse respectievelijk Engelse taalgebied verticale en laterale bewegingen worden onderscheiden. Zij beschrijft meer in het bijzonder transnationale verschuivingen naar het Nederlandse taalgebied van canonieke Afrikaanstalige Zuid-Afrikaanse schrijvers (Breyten Breytenbach, André Brink, Etienne van Heerden, Antjie Krog en Marlene van Niekerk). Omgekeerd kunnen ook Nederlandstalige schrijvers, onder wie Herman de Coninck, Luuk Gruwez, Gerrit Komrij, Rutger Kopland, Tom Lanoye, Adriaan van Dis, Miriam Van hee, David van Reybrouck, Willem van Toorn en Tommy Wieringa, door bemiddeling van vertalers als Zandra Bezuidenhout, Heilna du Plooy, Daniel Hugo, Lina Spies en Hennie van Coller tot het literaire systeem van het Afrikaans in Zuid-Afrika worden gerekend.

Er is niet steeds sprake van een toetreding linea recta tot de mondiale literaire ruimte of dus een beweging in de richting van de hedendaagse Anglo-Amerikaanse metropool van de wereldliteratuur. De verticale ontwikkeling draagt ertoe bij dat het werk in een kleine of middelgrote taal en uit een veeleer perifere culturele context door bemiddeling van vertaling in het Engels, de contemporaine lingua franca van de internationale literaire wereld, wordt opgenomen in wat Pascale Casanova in haar beroemde boek de “république mondiale des lettres” (1999) noemt. Of in de formulering van Françoise Lionnet en Shu-mei Shih: “We realized […] that our battles are always framed vertically, and we forget to look sideways to lateral networks that are not readily apparent” (Lionnet & Shih 2005:1). Toetreden tot de Anglo-Amerikaanse publieke literaire ruimte is vandaag conditio sine qua non om als schrijver een ‘ware’ internationale statuur te verkrijgen. Een verticale beweging is volgens Viljoen, in de lijn van Lionnet & Shih, een verschuiving van “’n marginale letterkunde” naar “’n Europese sentrum”. Een “laterale beweging” daarentegen, of beter daarnaast, vindt plaats “tussen ’n marginale letterkunde en ’n letterkunde wat deel vorm van die Europese sentrum, maar nie noodwendig ’n sentrale rol daarin beklee nie” (2014:6). In dat laatste geval kunnen bewegingen worden geanalyseerd tussen de vanuit mondiaal perspectief bekeken “marginale talen” Afrikaans (circa zeven miljoen moedertaalsprekers) en het Nederlands, een middelgrote taal in Europees perspectief. Het onderzoek dat Viljoen voorstelt, betreft de aanwezigheid van Afrikaanse schrijvers in het Nederlands, met name een taal van 23 miljoen sprekers, dat overwegend deel uitmaakt van het Europese centrum maar dus niét behoort tot “die magtige metropolitaanse sentrums van die wêreld nie” (2014:5). De literaire ruimte in Nederland kan daarenboven ook een transitzone zijn naar andere Europese literaturen, zoals in Duits (Charl-Pierre Naudé, Antjie Krog), Frans (Breytenbach) of Pools (Breyten Breytenbach, Antjie Krog).

De zogeheten zijdelingse bewegingen van Zuid-Afrikaanse auteurs in de Lage Landen documenteren hun “literêre status in die transnationale domein” (Viljoen 2014:6). Hoewel minder prominent zijn ook andere dan alleen tot de canon gerekende Afrikaanse schrijvers aanwezig in Nederland en Vlaanderen. Het is met andere woorden van belang, zoals Andries Bezuidenhout stelt in zijn N.P. van Wyk Louw-gedenklezing (2018), de horizontale breedte van transnationale relaties te bestuderen: “Die gevaar bestaan natuurlik dat transnasionalisme bestaande magsordes herbevestig en bloot ʼn groter mark aan reeds bevoorregte skrywers bied, eerder as om die gesprek op horisontale wyse te verbreed. Daarom die belangrikheid van die swart diaspora binne die Nederlandse post-koloniale wêreld”.

In mijn bijdrage wordt de allereerste aanzet van de publieke beeldvorming rond Antjie Krog in Vlaanderen onder de aandacht gebracht. Voor de intussen omvangrijke Krog-studie zijn de heuristische bevindingen mogelijk verrijkend. Redacteur Herman de Coninck, vertaler Robert Dorsman en het cultureel-journalistieke periodiek Nieuw Wereldtijdschrift hebben bij die introductie een voorname rol gespeeld. De bemiddelende functie van vertalers, schrijvers en critici, bloemlezers, redacteuren van uitgeverijen en andere culturele actoren voor de presentie en receptie van buitenlandse literatuur is voor de Nederlandse literatuur relatief weinig onderzocht. Ronel Foster en ik hebben twee pogingen ondernomen met onze opstellenbundels Over grenzen (2009) en Toenadering (2012). De bundels bevatten afzonderlijke gevalstudies, en er zijn inmiddels verspreid gepubliceerde bijdragen over de receptie in de Lage Landen van Zuid-Afrikaanse schrijvers onder wie Breyten Breytenbach, Sheila Cussons, Ingrid Jonker, Antjie Krog en Wilma Stockenström. Ook in de opstellenbundel Rakelings (2017) besteed ik bij wijze van voorzet aandacht aan particuliere transnationale literatuurtransmissies tussen Afrikaans en Nederlands.

In de literatuurgeschiedschrijving van het Nederlandse taalgebied, en dat zal zonder meer ook het geval zijn voor Afrikaanse literatuuroverzichten, is tot vandaag te weinig aandacht gegaan naar receptie van anderstalige literatuur. Aan de betekenis van teksten, auteurs en literaire debatten in het buitenland die het vertoog over literatuur in Nederland en Vlaanderen hebben gestuurd of die daarin een rol hebben gespeeld en nog steeds spelen hebben literatuurhistorici alleen sporadisch aandacht besteed. De verstrengeling van en interacties tussen literaturen die in verschillende talen zijn geschreven, vergen meer gericht onderzoek. Het literaire veld wordt door een dynamiek van autochtone en allochtone ontwikkelingen gedetermineerd, zo schrijven Andringa, Levie & Sanders in een themanummer van Nederlandse Letterkunde (2006:197-198). Buitenlandse literatuur is aanwezig in vertalingen of fungeert als referentiepunt in literaire debatten, in de beschouwerspraktijk van recensenten en het strategische repertoire van schrijvers: “de presentie van buitenlandse literatuur [heeft] het nationale literaire veld in belangrijke mate […] gekleurd” (2006:199). Teksten van Zuid-Afrikaanse auteurs in Afrikaans en Engels functioneren in Nederland en Vlaanderen door bemiddeling van vertalers, onder wie Riet de Jong-Goossens, Adriaan van Dis, Robert Dorsman, Ingrid Glorie, Krijn Peter Hesselink, Maarten Polman, Alfred Schaffer, Laurens Vancrevel, Jaap van der Haar en Rob van der Veer. Vertalingen kunnen worden beschouwd als bemiddelaars tussen binnen- en buitenlandse literatuurcircuits. De keuze voor een “internationaal literair-historisch onderzoeksperspectief” (2006:199) is evident, maar wordt in het wetenschappelijk interculturele onderzoek tot op heden niet gemaakt. Belangrijke vragen betreffen de inbedding van Nederlandse literatuur in een internationaal kader, de interacties met buitenlandse literatuur, receptiepatronen van anderstalige literatuur en de impact van gerecipieerde buitenlandse romans en poëzie op het literaire systeem (2006:199). Naast culturele, historische en linguïstische factoren spelen natuurlijk ook markteconomische, materiële, ideologische en particulier-poëticale elementen een rol in het transnationale vertoog. (1)

Antjie Krog is een interessant voorbeeld. Zij is niet alleen in fysieke zin geregeld aanwezig in Nederland en Vlaanderen, haar boeken worden vertaald en zij neemt deel aan debatten op televisie of in een universiteitsaula, zij ontvangt literaire onderscheidingen. De bundel Mede-wete is al snel na de Afrikaanse en Engelse edities in het Nederlands vertaald, en onlangs presenteerde Podium in Amsterdam Hoe alles hier verandert, een bloemlezing uit de autobiografische boeken De kleur van je hart, Een andere tongval en Niets liever dan zwart. Een promotiesticker op het boekomslag refereert aan de Gouden Ganzenveer 2018.


Herman de Coninck en Zuid-Afrika

Over de opvattingen van de Vlaamse dichter en journalist Herman de Coninck (1944-1997) omtrent Afrikaans en Zuid-Afrikaanse politiek, meer specifiek over maatschappelijke, culturele en politieke ontwikkelingen in Zuid-Afrika na de democratische verkiezingen van 27 april 1994, is ook na de uitgave van de biografie nog veel te melden. De Coninck heeft in enkele autobiografische prozafragmenten, gebundeld in De cowboybroek van Maria Magdalena en andere reisverhalen (2), zijn zienswijze geformuleerd op de levensvatbaarheid van de zogeheten “regenboognatie”, en de perspectieven van het Afrikaans als een van de elf officiële ambtelijke talen van Zuid-Afrika. De Conincks beeld van het land is een constructie die tot stand is gekomen naar aanleiding van vier bezoeken en gebaseerd op gesprekken en een confrontatie met contemporaine Afrikaanse poëzie. Uiteindelijk hebben de contacten met Afrikaanstalige schrijvers, de zogenaamde interculturele netwerking, geleid tot een vertaling van een bloemlezing uit De Conincks poëzie in het Afrikaans (Liefde, miskien, vertaling Daniel Hugo, 1996). Ook andersom heeft de Vlaamse schrijver, in zijn rubriek ‘De vliegende keeper’ in de krant De Morgen en in het Nieuw Wereldtijdschrift, waarvan hij stichtend redacteur was, aandacht gevraagd voor het Afrikaans en de Afrikaanse literatuur in Zuid-Afrika. Het zou voor deze deelstudie te ver leiden hierop nader in te gaan.

Het NWT stond onder de redactie van Benno Barnard, Herman de Coninck, Piet Piryns, Mark Schaevers en Paul de Wispelaere. Het glossy magazine, gedrukt op glanzend papier en genoemd naar Elsschots beruchte Algemeen Wereldtijdschrift in Lijmen/Het Been, bood plaats aan vertaalwerk, gedichten en verhalen, recensies, essayistische bijdragen en fotografie. Het was niet zoals het Wereldtijdschrift van Elsschots gewiekste personage Boorman een zwendel met te duur gedrukt papier, maar een invloedrijk tweemaandelijks periodiek dat bestond van 1984 tot 1997.

Herman de Coninck heeft van zijn dominante institutionele positie in het literaire landschap gebruik gemaakt om werk van Zuid-Afrikaanse dichters in het Nederlandse taalgebied, meer bepaald in de Vlaamse literaire ruimte, onder de aandacht te brengen. Vroeger dan Gerrit Komrij, met de ruime bloemlezing uit de Afrikaanse poëzie (1999), droeg hij als cultureel bemiddelaar bij tot het postuur van Afrikaanstalige dichters in het Vlaamse literaire landschap.

Eybers, Krog en het Nieuw Wereldtijdschrift

Uit de nagelaten brieven, zeven jaar na zijn dood verschenen onder de titel Een aangename postumiteit, blijkt dat Herman de Coninck als hoofdredacteur van het veelgelezen en in krantenkiosken en boekwinkels verspreide Nieuw Wereldtijdschrift in de beginjaren van het tijdschrift, in de jaren tachtig dus, verscheidene keren heeft geprobeerd Elisabeth Eybers (1915-2007) te overhalen mee te werken aan het blad. Hij aasde op een interview met de in Amsterdam gedomicilieerde Eybers, een genre waarvoor zij zich nog niet eerder had laten strikken. Het is de enige brief aan Eybers in het brievenboek. Er spreekt een opmerkelijk bewonderende, en tegelijk een nederige houding uit. Tegelijk spreekt De Coninck, op dat ogenblik de auteur van vier dichtbundels (De lenige liefde, Zolang er sneeuw ligt, Met een klank van hobo en De hectaren van het geheugen) en van de verzamelbundel Onbegonnen werk. Gedichten 1964-1982 (1985), en dus niet gehinderd door enige bescheidenheid, van niet minder dan ‘gevoelsverwantschap’.

11.6.85

Geachte Mevrouw,
Separaat stuur ik u het laatste nummer van het NWT, hopend dat u het mooi genoeg vindt om er ooit eens gedichten aan af te staan.
Bovendien zou ik graag, ter gelegenheid van het verschijnen van uw nieuwe bundel [Drijfsand of Gedigte 1962-1982, yt], een interview met u maken.
Ik weet dat u dat gewoonlijk weigert. Ik heb althans nog nooit een vraaggesprek met u gelezen. Maar misschien juist daarom vraag ik het: het zou des te unieker zijn voor ons.
Ik weet verder niet goed wat daaraan toe te voegen.
Helpt het u als ik u ook een dichtbundel van mezelf toestuur, zodat u enige gevoelsverwantschap kunt constateren? Of is dat juist opdringerig? Ik doe het dan toch maar, je weet nooit.
Met hartelijke, bewonderende groet,

Herman De Coninck (3)

Er is geen interview in het NWT met de door de Vlaamse dichter bewonderde Elisabeth Eybers verschenen.

Een andere, aanzienlijk jongere maar al even spraakmakende journaliste/dichter die De Coninck hoog schatte, is Antjie Krog. In de biografie memoreert Thomas Eyskens dat Herman de Coninck in maart 1996 een derde keer naar Zuid-Afrika reisde. Ook de jaren daarvoor was hij telkens korte tijd in het land. Op uitnodiging van de Taalunie en Poetry International reisde hij samen met J. Bernlef, Marion Bloem, Geertrui Daem, H.C. ten Berge, Geert van Istendael, Eddy van Vliet en Simon Vinkenoog. De literaire tournee bracht hen van Kaapstad naar Oudtshoorn en Durban onder de begeleiding van Wium van Zyl en John Kannemeyer. In de biografie van De Coninck is te lezen:

Tijdens zijn reis ontmoette Herman dichteres en journaliste Antjie Krog, die verslaggeefster was van de Waarheids- en Verzoeningscommissie voor de radio. Herman moedigde haar aan om haar ervaringen als verslaggeefster van de commissie op papier te zetten, zodat hij ze kon opnemen in het NWT. Vanaf het vierde nummer van jaargang 1996 verscheen tweemaandelijks een ‘Brief uit Kaapstad’. In het voorwoord schreef Herman: “[…] Antjie Krog is hoofd van het clubje radiojournalisten dat over [“oorlogsmisdrijven” tijdens de apartheid] rapporteert, met verontwaardiging en woede en schaamte en slapeloze nachten. (Eyskens 2017: 475-476)

In het voorwoord van een eerder verschenen aflevering van het NWT, integraal gewijd aan Zuid-Afrika en dus nog vóór de eerste ‘Brief uit Kaapstad’ is gepubliceerd, had De Coninck al de lof gezongen van de politiek actieve Krog en van het periodiek Die Suid-Afrikaan. Niet zozeer het scheppende werk kreeg in die tijd zijn aandacht. Hij zou daar later in een persoonlijke brief, gedateerd op 20 mei 1996, nog verder op ingaan. In NWT, mei 1995, noteert hij:

Antjie Krog is dichteres, een paar jaar geleden nog te gast op Poetry International, en ‘uitvoerend redakteur’ van Die Suid-Afrikaan, een blad dat misschien wel graag een soort Nieuw Wereldtijdschrift zou willen zijn, maar het daar politiek te druk voor heeft. Die Suid-Afrikaan is een tweeëneenhalf-talig blad: Afrikaans en Engels door elkaar, een enkele keer mag ook Xhosa. Literatuur is de bedoeling, maar politieke pamfletten zijn dringender. Antjie Krog schrijft daar gedreven voorwoorden bij, die meestal eindigen met de formule ‘groetnis en genade’. Dat laatste smeekt ze de gekleurde bevolking af, omdat ze zo haar best doet. Dat klopt ook. Welke filosoof was het ook weer, die, gewezen op zijn ijzeren inconsequentie, zei dat hij dan wel als een wegwijzer de juiste richting aanwees, maar gezien zijn functie toch maar beter zelf ter plaatse kon blijven? Zo niet Antjie Krog. Ze legt zelf alle kilometers af die ze aanwijst, in alle richtingen. (4)

De brief die De Coninck Antjie Krog stuurde in het voorjaar van 1996, over het functioneren en de maatschappelijke impact van de Waarheids- en Verzoeningscommissie en waar Krog korte tijd later het getuigenisboek De kleur van je hart (oorspronkelijk Country of My Skull) aan heeft gewijd, kan ik hier gezien de lengte niet integraal citeren. (5) Het is voor beide auteurs in menig opzicht een belangrijke brief. De Coninck had Krog gevraagd over de confronterende hoorzittingen van de door aartsbisschop Desmond Tutu voorgezeten Truth and Reconciliation Commission verslag uit te brengen in het NWT. Aldus kondigde De Coninck de reeks aan in het NWT:

Vanaf dit nummer begint Antjie Krog, dichteres en journaliste, met een tweemaandelijkse brief uit Kaapstad. Daar gebeuren buitengewoon boeiende dingen die hier nauwelijks het nieuws halen omdat er niet genoeg doden bij vallen. Die zijn al gevallen en het gaat er nu juist om hoe Zuid-Afrika daarmee probeert om te gaan. Sinds kort is er een waarheidscommissie bezig met het onderzoek naar ‘oorlogsmisdrijven’ tijdens de apartheid. Die misdrijven kunnen aangeklaagd worden en bestraft – maar ook vergeven. Dat geldt met name voor ideologische misdaden. Het gevolg is alvast dat Eugène Terre’Blanche zich nu probeert te profileren als ideoloog: hij heeft nooit tegen de zwarten gevochten maar tegen het communisme. Ant[j]ie Krog is hoofd van het clubje radiojournalisten dat hierover rapporteert, met verontwaardiging en woede en schaamte en slapeloze nachten. (6)

In totaal publiceerde Krog in het NWT zes afleveringen van de rubriek ‘Brief uit Kaapstad’ (in 1996, afl.4, 5 en 6; in 1997, afl. 1, 2 en in het dubbelnummer dat aan de kort tevoren overleden De Coninck is gewijd: 5/6). (7) De ‘Brief uit Kaapstad’ was zoals bekend de concrete aanzet voor het schrijven van Country of My Skull (1998; De kleur van je hart, 2000). Krog leverde de teksten aan in het Afrikaans, Robert Dorsman maakte een Nederlandse vertaling. Precies de brontaal waarin Krog de teksten aanleverde, Afrikaans en niet Engels, is een interessant gegeven dat onderzoek vergt. De biograaf van De Coninck citeert een e-mail van Krog (juni 2017), waarin zij onomwonden stelt: “Die brief was die begin vir myself om prosa te doen en oor die kommissie te skryf. […] Die brief het my vry gemaak eerstens: omdat dit vir ’n “ander land” was, was ek nie oorversigtig of bang vir reaksie nie; tweedens kon ek eers in Afrikaans formuleer wat ek later kon vertaal na Engels vir Country” (mijn cursivering, yt).

Het spreekt voor zich dat zowel de bewaard gebleven correspondentie als de zes bijdragen van Krog in het NWT nader onderzoek verdienen. Over de inhoud van de ‘Brief uit Kaapstad’ weid ik hier niet verder uit. Feit is dat De Coninck als hoofdredacteur van het NWT (met de vertaling door Robert Dorsman) een bepalende rol speelde voor de introductie van Krog in Vlaanderen. In Nederland moet de aanwezigheid vroeger worden gesitueerd: Krog trad er voor het eerst op in Nederland in 1992 naar aanleiding van Poetry International in Rotterdam.
Vanuit Zuid-Afrika leidde een laterale transnationale lijn naar Antwerpen, van Afrikaans naar Nederlands, later naar meer plaatsen in Europa. Wellicht overdrijf ik niet met de conclusie dat De Coninck en NWT een bepalende institutionele rol speelden in de toetreding van een belangrijke Zuid-Afrikaanse literaire actor tot een ander taal- en cultuurgebied.
Een kort addendum tot besluit. Begin augustus, toen ik dit artikel heb voorbereid, legde ik het ontwerp voor aan Benno Barnard, oud-redacteur van het NWT. Particuliere redactionele herinneringen zei hij niet meer te hebben, maar hij stuurde mij deze getuigenis:

Ik herinner me wel dat Herman druk was met Zuid-Afrika, in de dagen dat we allemaal hoopvol gestemd waren, en intelligente mensen de Apartheidspolitiek niet met het Afrikaans identificeerden. Nu is het allemaal een zootje: het Afrikaans vervangen door het Engels aan je geliefde universiteit (de stupiditeit daarvan); een land dat racistisch was maar relatief welvarend nu verarmd en nog steeds racistisch – ik begin mijn hoop voor de mensheid op te geven. Droefenis alom. Enfin, weet ik nog iets dat jij kunt gebruiken? Ik vrees van niet. Tom Lanoye vond dat iedereen Xhosa moest leren, wat vooral de positie van de homoseksuele Bantoe ten goede zou komen – dat soort grappen maakten we toen. Ik begrijp dat zijn tropische Antwerpen tegenwoordig een van de meest gewelddadige steden ter wereld is. (8)

Deze bijdrage is gebaseerd op een lezing gepresenteerd tijdens het congres van de Afrikaanse Letterkundevereniging in Stellenbosch (‘Antjie Krog en die vele raamwerke van die Afrikaanse literatuurwetenskap’, Stellenbosch Institute for Advanced Study, 12-14 september 2018). Voor het referaat is onder meer gebruik gemaakt van de volgende artikels: Yves T’Sjoen, ‘“Zou de wereldbol een beetje aan het leeglopen zijn?” Herman de Coninck over het Afrikaans en Afrikaner maatschappij, cultuur en politiek’, Tydskrif vir Letterkunde. A Journal for African Literature 49(2), 2012, p. 5-24 en ‘Charl-Pierre Naudé en Gert Vlok Nel in Nederland en Vlaanderen. Laterale transnationale bewegingen van Afrikaanstalige schrijvers naar Nederlands en Engels’, Tydskrif vir Geesteswetenskappe/Journal of Humanities 55 (2015) 1, p. 111-122. Met dank aan Francis Galloway, Marlene van Niekerk en Louise Viljoen voor de gedeelde inzichten.

Bibliografie

Andringa, Els, Sophie Levie & Mathijs Sanders (2006). ‘Het buitenland bekeken. Vijf internationale auteurs door Nederlandse ogen (1900-2000)’, Nederlandse Letterkunde 11 (3), p. 197-210.

Bezuidenhout, Andries (2018). ‘Utopiese verbeelding en Afrikaans: ʼn Gesprek met T. Dunbar Moodie en N.P. van Wyk Louw’, N.P. van Wyk Louw-gedenklezing, Universiteit van Johannesburg: https://www.uj.ac.za/faculties/humanities/Department-of-Afrikaans/Documents/NP%20van%20Wyk%20Louw-lesing%202018_Andries%20Bezuidenhout_Moodie%20en%20Louw_11Sept18.pdf

De Coninck, Herman (2004). Een aangename postumiteit. Brieven 1965-1997. Annick Schreuder (ed.). Amsterdam: De Arbeiderspers.

Eyskens, Thomas (2017). ‘Toen met een lijst van nu errond’. Herman de Coninck. Biografie. Amsterdam/Antwerpen: De Arbeiderspers.

Komrij, Gerrit (1999). De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten. Amsterdam: Bert Bakker.

Lionnet, Françoise & Shu-mei Shih (2005). ‘Introduction’. In: (eds.) Françoise Lionnet & Shu-mei Shih, Minor Transnationalism. Durham & London: Duke University Press, p. 1-23.

Viljoen, Louise (2014). ‘Die rol van Nederland in die transnasionale beweging van enkele Afrikaanse skrywers’, Internationale Neerlandistiek 52 (1), p. 3-26.

Personalia

Yves T’Sjoen is verbonden aan de vakgroep Letterkunde van de Universiteit Gent en het departement Afrikaans en Nederlands van de Universiteit Stellenbosch. Hij is voorzitter van de onderzoeksgroep Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika en promotor van de Gentse leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij.

  1. E-mail van Marlene van Niekerk aan Yves T’Sjoen, 11/09/2018.
  2. Herman de Coninck, ‘Het niets tussen twee plekken’, in De cowboybroek van Maria Magdalena en andere reisverhalen, De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen 1996, p. 107-134. Ook opgenomen in: Herman de Coninck, Het proza (deel 2). Paul de Wispelaere en Jeroen de Preter (ed.). De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen 2000, p. 541-682, i.h.b. p. 649-682. In totaal betreft het vijf genummerde prozateksten. De citaten in deze bijdrage zijn ontleend aan de oorspronkelijke bundelpublicatie.
  3. De Coninck, Een aangename postumiteit, p.214.
  4. Antjie Krog, ‘Fragmenten van een lafaard’, in Nieuw Wereldtijdschrift 1995/3 (mei-juni), p.30-35. In een vertaling van Robert Dorsman.
  5. De Coninck, Een aangename postumiteit, p. 672-675.
  6. [Herman de Coninck], ‘Voorwoord’, in Nieuw Wereldtijdschrift 1996/4 (juli-augustus), p. 3.
  7. De afleveringen verschenen onder de volgende titels: ‘Ubuntu en amnestie’ (NWT 1996/4, p. 38-41), ‘Zwart tegen zwart, blank tegen blank’ (NWT 1996/5, p. 42-45), ‘Nog een pakkend stukje’ (NWT 1996/6, p. 48-51), ‘Biecht zonder vergeving’ (NWT 1997/1, p. 62-65), ‘Ruzie over de verzoening’ (NWT 1997/2, p. 56-57) en ‘Een oneindige, vijandige nacht…’ (NWT 1997/5-6, p. 116-120). Robert Dorsman bezorgde de vertalingen van de Afrikaanstalige teksten.
  8. E-mail van Benno Barnard aan Yves T’Sjoen, 7/08/2018.

This article was published in: Africa Book Link, Fall 2018: Afrikaans Literature.

Griet skryf ‘n sprokie – Eendag was daar ’n sosiaal kritiese en hermafrodiete heks | Lieselot Tuytens

/in /by

Griet skryf ’n sprokie is in een notendop het verhaal van een schrijfster met een identiteitscrisis. Die innerlijke worsteling wordt veroorzaakt door een stukgelopen huwelijk, en een lange reeks vruchteloze zwangerschappen, die de protagonist Griet Swart tot een zelfmoordpoging drijven. Haar suïcide, geïnspireerd op de CO-vergiftiging door de oven van de Amerikaanse dichteres Sylvia Plath, mislukt echter. Dat komt niet door de redding door de prins op het witte paard waarvan ze droomt, maar door de lugubere ontdekking van een dode kakkerlak in de oven die haar doet terugdeinzen. Die atypische en anekdotische korte inhoud van Marita van der Vyvers bestseller uit 1992 trok meteen mijn aandacht voor het werk van de Zuid-Afrikaanse auteur (1958). Aan het begin van haar carrière combineerde de romancière uit Kaapstad het schrijverschap met een journalistieke loopbaan als verslaggeefster bij het dagblad Die Burger en het vrouwentijdschrift Sarie. Vanaf 1987 werd ze freelanceschrijfster en -vertaalster, waardoor ze meer tijd had om haar eigen oeuvre vorm te geven (Van Coller 2007:481).

Hoog op de agenda in Griet skryf ’n sprokie staat humor, hoewel door de personages met lede ogen wordt aangezien hoe de “snaakse Afrikaanse roman” op sterven na dood is: “Die hele wêreld is in oproer oor die walvis ’n bedreigde spesie geword het. Fok die walvis, sê ek. Laat ons liewer worry oor laggende Suid-Afrikaners ’n bedreigde spesie geword het” (Van der Vyver 1992:77-78). Komisch is Van der Vyvers roman dus zeker, maar toch is het werk zoveel meer dan een zonderlinge en lachwekkende historie. Achter de tragikomische inhoud en humoristische stijl van Griet skryf ’n sprokie gaat namelijk een maatschappijkritische boodschap schuil, die patriarchale opvattingen over gender, moraliteit en politiek uit het twintigste-eeuwse Zuid-Afrika ter discussie stelt. Die bijgestelde waarden corresponderen met het nieuwe tijdperk van post-apartheid dat het land ingaat. Met dit doel incorporeert en transformeert Marita van der Vyver het in de romantitel vermelde sprookjesgenre en daarenboven meer dan twintig specifieke sprookjes uit de omvangrijke Duitse sprookjescollectie van de gebroeders Grimm, uitgegeven in de negentiende eeuw onder de naam Kinder- und Hausmärchen. Beide bronnen lenen zich goed tot hervorming door hun conservatieve strekking met betrekking tot de drie eerder aangehaalde domeinen.

De theorie: (postmoderne) intertekstualiteit

De maatschappijkritiek wordt door Marita van der Vyver ingebed in de populaire verhalen om die minder nadrukkelijk en prekerig op de voorgrond te laten treden. Hiervoor maakt ze gebruikt van de literaire techniek van de intertekstualiteit, die al eeuwenoud is, maar pas in 1960 haar benaming kreeg van de Franse linguïste Julia Kristeva. Het begrip kent evenveel definities als er onderzoekers zijn (Orr 2003:6), maar omvat in feite volgens het onlinewoordenboek De Dikke Van Dale (2018) “het verschijnsel dat literaire teksten verweven zijn en verwijzingen naar andere (literaire) teksten bevatten.” Belangrijk hierbij is dat de techniek een dubbele werking heeft van enerzijds imitatie en anderzijds transformatie.

Die opvatting draagt ook de Vlaamse classicus Paul Claes (1943) hoog in het vaandel in zijn intertekstualiteitstheorie, die de basis vormde van het masteronderzoek dat ik in 2017-2018 voerde naar de generische en specifieke sprookjesverwijzingen in Griet skryf ’n sprokie. In zijn boek uit 2011, Echo’s echo’s: de kunst van de allusie, stelt hij namelijk dat er een metamorfose plaatsvindt “van grondtekst naar eindtekst”, die hij later benoemt als de “architekst” en “fenotekst” (2011:35-36, 52). Om die modificaties van de oude tekst in de nieuwe op te sporen, introduceert hij onderstaande tabel met vier mogelijke procedés: “additie, deletie, substitutie en repetitie” (2011:54). Die toevoeging, weglating, vervanging of herhaling kunnen zowel van toepassing zijn op de vorm of de inhoud van de tekst als op de combinatie van beide en leiden zo tot twaalf mogelijke transformaties, waarvan de allusie en het citaat de bekendste zijn.

Naast het blootleggen van die wijzigingen in de fenotekst zet Claes ook in op de verklaring ervan. De betekenis of functie moet volgens hem door de lezer of het subject achterhaald en toegeschreven worden aan de tekst, zoals blijkt uit zijn definitie van intertekstualiteit: “Het geheel van relaties tussen teksten waaraan door een subject dat deze onderkent een functie kan worden toegekend” (Claes 2011:49). Zelf onderscheidt hij twee functies, die respectievelijk een positieve of negatieve houding weerspiegelen ten opzichte van de architekst of fenotekst, de “constructieve” en “destructieve functie” (2011:56). Er zijn echter nog veel andere mogelijke functies, waarvan Yra Van Dijk en Maarten De Pourcq in Draden in het donker: intertekstualiteit in theorie en praktijk (2013) een overzicht bieden. Zij spreken evenwel over effecten, aangezien die gecreëerd worden door de uitwerking van de tekst op de lezer en niet zoals functies bewust geïnstalleerd worden door de auteur zelf (2013:10). Ze stellen er vijf voor, waarvan de structurerende, de satirische en de feministische de belangrijkste zijn (2013:9). Het structurerende effect veronderstelt dat de overgenomen architekst indicaties kan geven van de “verborgen structuur in de roman” of fenotekst (2013:9). Het satirische effect omvat een spottende attitude van de fenotekst tegenover de architekst (2013:9). Bij het feministische effect, ten slotte, dienen de transformaties van de architekst in de fenotekst de feministische ideologische agenda (2013:9).

Behalve de intertekstuele verwijzingen kwamen ook de postmoderne eigenschappen ervan aan bod, omdat Van der Vyvers oeuvre volgens H. P. Van Coller (2007:485) bekend staat om de gehanteerde “postmodernistiese denkbeelde en tegnieke”.  Net zoals intertekstualiteit doelt de postmoderne pendant op het bekritiseren van de architekst en het verstoren van het westerse homogene wereldbeeld dat daarin vervat zit (Hutcheon 1985:80-81, 2005:179) . Daartoe worden technieken gehanteerd zoals taboedoorbreking, parodie, genrevermenging, metafictie, en excessieve fictionaliteit en narrativiteit (Vervaeck 2014a:72). Het openlijk aankaarten van taboes, het kritisch bejegenen van de oude én de nieuwe tekst via parodie, en de vertroebeling van de grens tussen ‘elitaire’ en ‘populaire’ genres zijn veel voorkomende kenmerken van postmoderne intertekstualiteit. Daarnaast wordt er door metafictie op metaniveau gereflecteerd over fictie, waardoor ook de scheidingslijn tussen fictie en realiteit minder duidelijk wordt. Verder worden het fictieve en verhalende karakter van de postmoderne roman extra in de verf gezet door de evocatie van een netwerk van bestaande vertellingen.

Zowel intertekstualiteit als postmoderne intertekstualiteit werden als theoretisch kader gehanteerd om een antwoord te bieden op drie vragen, opnieuw ontleend aan Paul Claes: “een wat-vraag, een hoe-vraag en een waarom-vraag” (1984:32). Als eerste werd onderzocht welke componenten wel of niet overgenomen werden uit de generische en specifieke interteksten in Griet skryf ’n sprokie. Vervolgens werd nagegaan hoe die geïncorporeerde interteksten getransformeerd werden. Ten slotte ging het onderzoek in op de betekenissen van die modificaties, die gekarakteriseerd werden aan de hand van hun functies of effecten.

De praktijk: de transformatie

Nu de wellicht abstracte, maar noodzakelijke theorie achter de rug is, kan ze geconcretiseerd worden door over te schakelen op de praktijk. Enkele voorbeelden van de toepassing van (postmoderne) intertekstualiteit op Griet skryf ’n sprokie worden besproken, net als de resultaten die dat heeft opgeleverd, zowel wat het sprookjesgenre betreft als één uitgelicht sprookje van Grimm, met name Doornroosje.

Op generisch vlak werden de microstructuur, de macrostructuur, en de belangrijkste personages en rollen die ze aannamen onder de loep genomen in Van der Vyvers roman. Daarna werden die drie onderdelen vergeleken met de stand van zaken in het traditionele sprookje, zoals in kaart gebracht door Jack Zipes (1991, 2000, 2006), Maria Tatar (1987) en Gunther Pakendorf (1992). De geselecteerde casus situeert zich op het niveau van de microstructuur en omvat één specifieke episode uit het verhaalverloop: de transformatie.

Volgens Zipes (2000:xvii-xviii) ligt de essentie van het sprookjesgenre in de evolutie die de protagonist doormaakt nadat die door omstandigheden uit zijn vertrouwde familiekring wordt weggerukt. De hoofdfiguur leert zo op eigen benen te staan en gaat op zoek naar zijn identiteit. Die metamorfose gaat vaak gepaard met de groei van zijn sociale mobiliteit, zoals in de typische ‘Rags to riches’ verhalen waarin een vagebond zich ontpopt tot welgestelde prins, hoewel de transformatie van velerlei aard kan zijn (Zipes 2000:xvii-xviii). Toch vormt de gedaanteverwisseling de gemeenschappelijke kern van alle sprookjes, aangezien ze onontbeerlijk is voor de held om te overleven. Dat is letterlijk het geval voor Griet, die haar zelfmoordneigingen voortdurend moet onderdrukken en omdat haar kentering ligt in de genezing van haar depressie. Die overeenkomst wijst op een constructieve allusie op of inhoudelijke herhaling van de sprookjesepisode, omdat Griets levensloop geënt is op de structuur van het klassieke sprookjesgenre (Claes 2011:55-56). Tot zover wordt het basispatroon dus grotendeels overgenomen.

Desondanks krijgt de transformatie een unieke invulling, want Van der Vyver verbindt de persoonlijke ervaring van haar protagonist met het parallelle proces dat Zuid-Afrika doorloopt. Van Coller (2007:482) spreekt naar aanleiding hiervan over “die interaksie tussen persoonlike traumas en die politiek-ideologiese situasie in Suid-Afrika” als een hoofdkenmerk van haar oeuvre. Niet enkel Griet zet een nieuwe koers in, zich verwijderend van de lonkende oven, maar ook het land geneest van de officiële rassensegregatie, die geschetst wordt aan de hand van een ziektebeeld. Er is namelijk een samenloop van Griets psychische bevrijding met die van Nelson Mandela en Zuid-Afrika uit de klauwen van het apartheidsregime in 1990 (Van Coller 2007:486). Zo vermeldt Griet Mandela vaak rechtstreeks, maar soms maakt ze ook subtielere toespelingen op de gelijklopende politieke situatie, bijvoorbeeld wanneer ze na het verlies van haar huis door een echtscheiding haar nieuwe woning betreedt. Ze maakt dan de metaforische vergelijking met een gevangene die bijna vrijgelaten wordt, doelend op Mandela en zijn jarenlange opsluiting op Robbeneiland in de Victor Verster Prison, die bijna ten einde komt: “[…] ek voel baie beter vandat ek eergister my eie woonstel gekry het – soos ’n gevange wat weet haar tronkstraf is amper verby!” (Van der Vyver 1992:121). Volgens Pakendorf (1992) “[…] word die verhaal van Griet se ontreddering in ’n sekere sin ook ’n metafoor vir die nagmerrie wat hierdie ‘veelkleurige land’ teselfdertyd beleef.” Die inhoudelijke additie van de staatkundige context resulteert in Claes’ termen (2011:54) in een “uitdieping” van het sprookje, dat zich normaliter niet inlaat met het politieke landschap, maar focust op de wereld van de magie. De toevoeging heeft een constructieve functie, want het genre wordt opengetrokken door het te vermengen met serieuze materie, die gewoonlijk toebehoort aan een meer ‘elitair’ genre zoals het ideologisch traktaat. Daardoor wordt aangetoond dat er ook een diepere betekenis en politiek engagement kunnen schuilgaan achter de zogenaamde kinderverhalen. De architekst wordt bijgevolg opgewaardeerd door er in de fenotekst nieuwe waarden aan toe te kennen en er een kritische insteek aan te geven.

De praktijk: Doringrosie

Wat de specifieke interteksten aangaat, kwamen er veertien sprookjes van Grimm aan bod, waaronder het alom bekende Assepoester en Hans en Grietje, maar ook minder vermaarde vertellingen zoals De twaalf jagers en Het kind van Maria. De verwijzingen naar deze verhalen in Griet skryf ’n sprokie werden vergeleken met de tekstfragmenten uit de Afrikaanse vertaling van het Duitse origineel door Marita van der Vyver uit 2007, Die volledige sprokies van Grimm. Door het gebruik van die versie konden de vormelijke metamorfoses gemakkelijker opgespoord worden, omdat de taal van de architekst en de fenotekst dezelfde is.

Terwijl bij de transformatie uit het sprookjesgenre vooral wordt ingezet op het politieke domein, verschuift de focus bij het specifieke sprookje Doornroosje, of in het Afrikaans Doringrosie, naar gender-gerelateerde en morele kwesties. Het verhaal wordt namelijk over een heel andere en erotische boeg gegooid, wat voor heel wat controverse zorgde in het twintigste-eeuwse Zuid-Afrika. Van Coller (2007:485) beschreef Van der Vyvers roman daarom dan ook als “’n werk wat die behoudende Afrikaanse literêre wêreldjie tot in sy fondamente skok.”

De seksualisering van het sprookje begint al bij de hoofdstuktitel van het achtste kapittel uit Griet skryf ’n sprokie, die als volgt luidt: Doringrosie sukkel om te slaap (Van der Vyver 1992:50). Die titel vormt door middel van een humoristische wending een parodie op Doringrosie, omdat de gelijknamige protagonist in Grimms versie juist 100 jaar slaapt. De verdraaiing of inhoudelijke substitutie heeft daardoor een satirisch effect en ze wordt gebruikt om het probleem rond vrouwelijke masturbatie aan te kaarten. Griet identificeert zich namelijk met Doornroosje, maar kan de slaap niet vatten omdat haar naaktheid haar seksuele driften losmaakt: “En omdat sy vanaand kaal is, dink sy aan seks” (Van der Vyver 1992:50). Ze bevredigt haar eigen lusten, maar stelt dat masturbatie enkel geaccepteerd wordt bij mannen, terwijl het bij vrouwen een taboe blijft:

Maar vir Griet en al haar ordentlike susters was seks ’n dubbelpad waarvan jy amper per ongeluk na die eenspoorpaadjie van masturbasie afgedwaal het – nie andersom nie. (Van der Vyver 1992:51)

De vervanging heeft verder ook een feministisch effect, omdat ze – zoals dat in postmoderne en feministische werken ook gebeurt – speelt met taboes over vrouwelijke seksualiteit en zelfbevrediging, die normaliter gebannen worden uit sprookjes (Hutcheon 1989:152). Door zulke gevoelige onderwerpen aan te snijden, wil Marita van der Vyver ze, met haar hoofdpersonage als spreekbuis, normaliseren en het taboe doorbreken waarmee ze gewoonlijk geassocieerd worden. Bovendien verstoort ze ook het stereotiepe en patriarchale ideaalbeeld van de vrouw als passieve en zedelijke engel in het huishouden door Griet dezelfde rechten als mannen te verlenen en haar een actieve seksuele rol aan te meten (Gilbert en Gubar 1984:20). Op die manier kunnen postmoderne technieken, waaronder intertekstualiteit en parodie, de verstikkende effecten van sprookjes op de vrouwelijke identiteit bestrijden en de preutse prinsessen omvormen tot sterke en stoutmoedige heldinnen (Zipes 2000:157, Stone 2014:229-30).

Daarnaast actualiseert Van der Vyver de architekst Doringrosie door het beruchte “vigs-motief” onder de aandacht te brengen, dat frequent opduikt in de Zuid-Afrikaanse literatuur (Van Coller 2007:485). Het ‘verworwe immuniteitsgebreksindroom’, beter bekend als aids, boezemt de protagonist Griet veel angst in, aangezien ze het beschrijft als “’n monster wat Jaws soos ’n goudvissie laat lyk” (Van der Vyver 1992:53). Net als masturbatie is het een taboeonderwerp, want ze bestempelt het als een vloekwoord (Van der Vyver 1992:51). Die beschouwing leidt haar ertoe om de geslachtsziekte te verbinden met de vloek die Doringrosie treft in het gelijknamige sprookje.

In Grimms verhaal houdt de koning een groot feest ter gelegenheid van de geboorte van zijn dochter. Hij nodigt zijn hele familie uit, alsook vrienden en de wijze feeën, zodat die de prinses kunnen beschermen en zegenen met geschenken (Grimm 1857, geciteerd naar Van der Vyver 2007:122). Bij gebrek aan voldoende gouden borden voor de dertien feeën bij het diner wordt er één niet geïnviteerd. Tijdens de zegeningen verschijnt de dertiende fee toch nog en ze neemt wraak door de prinses te vervloeken tot de dood. Die vloek zal ingaan als ze zich in haar vijftiende levensjaar aan een spinnenwiel prikt (Grimm 1857, geciteerd naar Van der Vyver 2007:122). De tragedie wordt afgewend door de twaalfde fee, die nog geen wens had uitgesproken voor de prinses en de doodstraf wijzigt naar een 100 jaar durende slaap (Grimm 1857, geciteerd naar Van der Vyver 2007:122, mijn onderstreping).

In Griet skryf ’n sprokie wordt er gealludeerd op dat patroon, maar er is een verdraaiing van de vloek. Het sprookje wordt geseksualiseerd, want Griet schildert de dertiende fee af als een jaloerse maagd en de doodstraf door het spinnenwiel wordt gesubstitueerd door aids ten gevolge van geslachtsgemeenschap:

Niemand het meer duiwels nodig nie. Die vrees vir Aids het elke sondaar se eie hel geword. Dís die vloek wat die dertiende fee oor die moderne mensdom uitgespreek het. ’n Afgunstige maagd wat sterflinge wou straf waar dit die seerste maak: seks, wat aardbewoners van feë onderskei. In die laaste twee dekades voor die jaar tweeduisend, het hierdie bose fee bepaal, sal seks ’n gevaarliker wapen word as wat die spinwiel ooit was. (Van der Vyver 1992:53, mijn onderstreping)

Op dit punt gaat er in Doringrosie 100 jaar voorbij, waarna de prinses gewekt wordt door de kus van een sprookjesprins, die de vloek verbreekt. Van der Vyvers versie kent daarentegen een heel verschillende afloop: Griet neemt de rol van Doringrosie op zich, maar moet niet rekenen op een redder. Die inhoudelijke deletie of afvlakking heeft een feministisch effect als gevolg, want Griet moet zichzelf behelpen door masturbatie omdat de vloek niet opgeheven wordt en aids een gevaarlijk risico blijft:

En hierdie keer sal Doringrosie haarself maar moet red. Met haar eie hande. Wat bly oor, behalwe hoop en masturbasie? (Van der Vyver 1992:53, mijn onderstreping)

Op basis van de generische en specifieke casussen kunnen we dus besluiten dat sprookjes in Griet skryf ’n sprokie intertekstueel ingezet en getransformeerd worden om de rigide mentaliteit en het hokjesdenken betreffende politiek, gender en moraliteit te bestrijden. Die drievoudige maatschappijkritiek wordt geformuleerd door de onconventionele, androgyne, maar sterke heldin Griet Swart: ‘’n sosiaal kritiese en hermafrodiete heks’.

Bibliografie

Claes, P. (1984). De mot zit in de mythe. Hugo Claus en de oudheid. Amsterdam: De Bezige Bij.

Claes, P. (2011). Echo’s echo’s. De kunst van de allusie. Nijmegen: Vantilt.

Gilbert, S. M. & S. Gubar (1984). The Madwoman in the Attic. The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. Repr. New Haven (Conn.): Yale University Press.

Grimm, J. & W. Grimm (1857). Kinder-und hausmärchen. (7e dr.). Göttingen: Dieterichsche Buchandlung.

Hutcheon, L. (1985). A Theory of Parody. the Teachings of Twentieth-Century Art Forms. New York (N.Y.): Methuen.

Hutcheon, L. (1989). The Politics of Postmodernism. Londen: Routledge.

Hutcheon, L. (2005). A Poetics of Postmodernism. History, Theory, Fiction. New York (N.Y.): Routlegde.

Intertekstualiteit. (2018). In Dikke Van Dale online woordenboek. Geraadpleegd op 12 mei 2018 via http://vandale.ugent.be/.

Orr, M. (2003). Intertextuality. Debates and Contexts. Cambridge: Polity Press.

Pakendorf, G. (1992). ‘Politiek, werklikheid en seks – as ’n sprokie’. Die Suid-Afrikaan, juni/juli 1992.

Stone, K.F. (2014). ‘Feminist Approaches to the Interpretation of Fairy Tales’. In: Bottigheimer, R. B. (red.), Fairy Tales and Society. Illusion, Allusion, and Paradigm. Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, 229-236.

Tatar, M. (1987). The Hard Facts of the Grimms’ Fairy Tales. Princeton (N.J.): Princeton University Press.

Van Coller, H.P. (2007). ‘Marita van der Vyver (1958-)’. In: Van Coller, H.P. (red.), Perspektief & Profiel. ‘n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Pretoria: Van Schaik, 481-506.

Van der Vyver, M. (1992). Griet skryf ’n sprokie. 3e dr. Kaapstad: Tafelberg.

Van der Vyver, M. (2007). Die volledige sprokies van Grimm. 2e dr. Pretoria: Protea Boekhuis.

Van Dijk, I. & M. de Pourcq (2013). ‘Voorwoord’ In: Van Dijk, I., M. de Pourcq & C. De Strycker (red.), Draden in het donker. Intertekstualiteit in theorie en praktijk. Nijmegen: Vantilt, 7-14.

Vervaeck, B. (2014a). ‘Genre in verandering. Vernieuwingen in de naoorlogse Nederlandstalige roman’. Spiegel der letteren 56 (1), 51-83.

Zipes, J. (1991). Fairy Tales and the Art of Subversion. The Classical Genre for Children and the Process of Civilization. New York (N.Y.): Routledge.

Zipes, J. (2000). The Oxford Companion to Fairy Tales. Oxford: Oxford University Press.

Zipes, J. (2006). Why Fairy Tales Stick. The Evolution and Relevance of a Genre. New York (N.Y.): Routledge.

Met dank aan het Zuid-Afrikahuis (Amsterdam).

Lieselot Tuytens (Ghent University)

This article was published in: Africa Book Link, Fall 2018: Afrikaans Literature